Karen Mulders schreef de volgende recensie van het boek Siberian Survival: The Nenets and Their Story van Gail Osherenko en Andrei V. Golovnev. Een eerdere versie hiervan verscheen in Circumpolar Journal, Volume 15, 1/2000, het Nederlands tijdschrift over wetenschappelijk onderzoek in de poolgebieden.

Achtergrond en thema
Het noorden van Rusland staat de laatste jaren meer en meer in de belangstelling vanwege de ontwikkeling van de olie- en gasindustrie. Sinds eind jaren '80 zijn de gevolgen van deze ongebreidelde en grootschalige industrialisatie in hoog tempo pijnlijk zichtbaar aan het worden. Olie- en gaslekkages, branden en milieuvervuiling leiden tot aantasting van de bodem (in het noorden de permafrost) en de vegetatie. Verandering en zelfs verlies van toendravegetatie heeft invloed op het dierenleven, waarvan de inheemse bevolking (meest rendierhouders) zo afhankelijk is. De afname van beschikbare weidegrond en de blokkades van aloude migratieroutes door pijpleidingen tasten de volken van het Noorden in de kern van hun bestaanswijze, hun cultuur, aan. Sinds enkele jaren wordt er hevig gediscussieerd over de vraag hoe de gevolgen van olie- en gaswinning voor het milieu en de lokale bevolking in de nabije toekomst beperkt kunnen worden.
Niet alleen milieukundigen, etnografen en industriëlen van buitenaf bemoeien zich hiermee. Steeds vaker mengt ook de inheemse bevolking zelf zich in de discussie. De toename en intensivering van contacten met 'de buitenwereld' hebben namelijk vanaf eind jaren '80 geleid tot een toenemend zelfbewustzijn van de noordelijke volken. In de strijd om het behoud van hun leefgebied en hun traditionele cultuur zijn vooral de Nenets actief, zowel Nenets die zich -al dan niet gedwongen- hebben gevestigd in Russische nederzettingen, als nu nog nomadisch levende Nenets in de (bos)toendra van Archangelsk tot aan de rivier de Jenisej.
Van alle in West-Siberië levende niet-Russische volken zijn de toendra-Nenets de enige die tot op de dag van vandaag ogenschijnlijk onaangetast hun aloude leefwijze en cultuur hebben weten te handhaven. Dit terwijl zij net als bijvoorbeeld de Komi, Chanti en Mansi, al sinds de 15de eeuw in contact hebben gestaan met de Russische cultuur. Contacten die in veel andere gevallen dramatische gevolgen hebben gehad op de traditionele culturen: vele van de kleinere, veelal Fins-Oegrische volken zijn volledig opgegaan in het Russische rijk en zijn het contact met hun wortels en hun traditionele cultuur kwijtgeraakt: hun taal en religie, hun normen en waarden, kortom hun eigenheid. Dit verlies van eigenheid heeft veelal een diepe crisis bij de lokale bevolking teweeggebracht, wat zich veelal uit in alcoholmisbruik en zelfdoding. In sommige gevallen is de traditionele cultuur volledig teloorgegaan, geassimileerd aan de Russische cultuur.
De Nenets daarentegen hebben zich op de een of andere manier tot op de dag van vandaag weten te verzetten tegen de desintegratie van hun cultuur. Kerstening, alfabetisering en sovjetideologie hebben niet geleid tot een algehele culturele breuk met het verleden, zoals bijvoorbeeld bij de Mansi. Zowel de nomaden in de toendra als de Nenets die zich om wat voor reden dan ook gevestigd hebben in nederzettingen voelen zich nog altijd verbonden met het leven in de toendra, met de rendieren en de aloude spirituele en materiële cultuur. De Nenets leven in een relatief kleinschalige en slechts op de rendierhouderij gebaseerde maatschappij. Hoe zijn zij door de eeuwen heen in staat geweest hun unieke (en voor menigeen eigenaardige) gewoonten te bewaren, terwijl zoveel andere volken wel fundamenteel in hun cultuur zijn aangetast door van buitenaf opgelegde, ingrijpende veranderingen? En zullen de Nenets ook in de toekomst nog in staat zijn hun eigenheid te behouden, nu de enorme toename van industrie en 'buitenlanders' in het Noorden in een ongekend tempo zowel de natuurlijke als de sociale leefomstandigheden aantast, ingrijpender en grootschaliger dan ooit tevoren?

Werkwijze
Andrei Golovnev en Gail Osherenko trachten in Siberian Survival een antwoord te geven op deze vragen ''door studie te verrichten naar de cultuurverandering zoals die tot uiting komt in legenden, de geschiedenis en de gebruiken, en door institutionele veranderingen te traceren zowel vanuit een antropologisch als een historisch-juridisch-politiek perspectief''. Uit het verloop van de cultuurgeschiedenis proberen zij vervolgens te distilleren welke sociale factoren binnen een cultuur bepalend blijken te zijn voor eventuele cultuurverandering (volledig behoud van de oorspronkelijke cultuur, aanpassing ervan aan de nieuwe omstandigheden, of transformatie, d.w.z. overgaan naar een andere cultuur). En welke sociale gewoonten en instituties van buitenaf aanzetten tot of invloed hebben op cultuurverandering. Met de uitkomsten daarvan hopen de auteurs tot aanbevelingen te kunnen komen aan het adres van toekomstige beleidsmakers, zodat binnen de voor Rusland noodzakelijke economische ontwikkeling van het Noorden voldoende ruimte geschapen wordt ''om de vooruitzichten voor culturele veerkracht te verbeteren''. Niet alleen voor de Nenets, maar voor alle volken in het Noorden - met name in West-Siberië - die te maken hebben of krijgen met de oprukkende olie- en gasindustrie.
Vanwege dit uiteindelijk bredere doel, beperken de auteurs zich niet tot de geschiedenis van alleen de Nenets. De ontwikkeling van de Nenetscultuur vormt slechts hun case study. In het boek is dan ook veel informatie verwerkt die de auteurs in de jaren '90 verzameld hebben gedurende antropologisch veldwerk bij de Nenets op het Yamal-schiereiland, zowel bij de gevestigde als bij de nomadisch levende Nenets. In Siberian Survival worden in chronologische volgorde de verschillende fasen bekeken die er geweest zijn in de culturele contacten tussen de Russen en de (semi)-nomadische bevolking in het noorden van West-Siberië. Wel staan iedere keer juist die gebeurtenissen centraal waaruit blijkt hoe de Nenets reageerden op de nieuwe situatie en zich al dan niet aanpasten.

Het verhaal
Het 'verhaal van de Nenets' begint met een beschrijving van hun natuurlijke leefomgeving en hun overgang van het bejagen naar het houden van rendieren, van de 15de tot de 17de eeuw. Dan volgt een beschrijving van de huidige cultuur van de Nenets.
In het wereldbeeld van de Nenets zijn de materiële en de spirituele cultuur onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een goed besef van hun wereldbeeld is essentieel om hun reacties op veranderingen van buitenaf te kunnen begrijpen. Centraal in de beschrijving van de huidige cultuur staan het kampleven en de rendierhouderij (alledaagse handelingen, de indeling van de tent, voorwerpen), de religie en verschillende sociale structuren zoals hoe het leiderschap is georganiseerd. Vooral de invloed die de rolverdeling tussen man en vrouw op de cultuur heeft krijgt veel aandacht.
Vervolgens bespreken de auteurs in hoofdstuk drie de verschillende stadia van overheersing door en inlijving bij tsaristisch Rusland, die de volken in West-Siberië sinds de 16de eeuw hebben ondergaan. Allereerst de 17de eeuw, 'het tijdperk van Ermak', genoemd naar de leider van de kozakken die tussen 1580 en 1590 als eerste door Moskou naar Siberië gestuurd werd om het te verkennen en te veroveren. De periode werd gekenmerkt door een directe, maar nog zeer beperkte machtsuitoefening over de Nenets vanuit Moskou.
Met het aantreden van Peter de Grote, eind 17de eeuw, intensiveerden de contacten met de verschillende Siberische volken. Peter de Grote gaf aartsbisschop Filofei Leshchinskii de opdracht hen te kerstenen om zo de eenheid in het Russische Rijk te verstevigen. Gedurende de gehele 18de eeuw hebben er massale kersteningacties in Siberië plaatsgevonden. Dergelijke acties leidden onder de Nenets vooral tot protest en vijandige opstanden tegen de Russen. In Petersburg werd het veiliger geacht de toendrabewoners voorlopig vooral indirect te overheersen door hun inmiddels gekerstende buren, de Chanti. De Chanti moesten als tussenpersoon fungeren bij de belastinginning, die voor de economie van Rusland van vitaal belang was.
In de loop van de 18de eeuw bleken de Chanti echter meer en meer met de Nenets en hun ideeën te sympathiseren. Het systeem moest veranderen, wilde de Russische regering kunnen blijven regeren over de bewoners van het Noorden. Begin 19de eeuw ontwierp de Siberische gouverneur Speranskii daarom een politiek systeem voor Siberië, gebaseerd op lokale rechtstradities. Achteraf gezien heeft Speranskii's systeem de basis heeft gelegd voor de manier waarop de sovjetregering vanaf 1917 het Noorden ging besturen.
In het vierde hoofdstuk staat de Russische politiek ten opzichte van de Siberische volken tijdens de beginjaren van de sovjettijd centraal (scholing, alfabetisering en industrialisering van het Noorden). De auteurs kijken naar de grote sociale veranderingen die deze sovjetpolitiek tot gevolg heeft gehad voor de verschillende Siberische volken. Ze concluderen dat de opstanden van de Nenets tegen het sovjetregiem in de jaren '30 en '40 niet zozeer voortkwamen uit protesten tegen het communisme als zodanig, maar veeleer uit het feit dat de opgelegde veranderingen de belangrijkste culturele pijlers van de Nenets aantastten. Die pijlers waren: vrijheid van geloof, van beweging, van het zelf hebben en houden van rendieren. Kortom het veiligstellen van de oude eigendoms- en gebruiksrechten met betrekking tot land en rendieren.
In het laatste hoofdstuk wordt gekeken naar de huidige situatie. De auteurs wijden hun aandacht vooral aan de verschillende politieke organen die de laatste jaren zijn opgekomen vanuit en ter bescherming van de lokale bevolking: Yamal Potomkam ('Yamal voor volgende generaties'), RAIPON (Russian Association of Indigenous Peoples of the North), etc. Onder de huidige toendrabewoners heerst onvrede, omdat zij onvoldoende betrokken worden in het maken van beslissingen die 'hun' land aangaan. Reden hiervoor is dat de in dorpen gevestigde stamleden makkelijker te bereiken zijn voor de Russische beleidsmakers dan de toendrabewoners. Daar komt nog bij dat de Russen de Nenets in de dorpen beschouwen als de werkelijke 'traditionele bewoners'. De nomaden willen dus graag meer zeggenschap over wat zij beschouwen als hun land en hun dieren.
In dit slothoofdstuk komt ook uitgebreid de huidige rechtspositie van de Siberische volken aan de orde. Een goede rechtspositie is immers de eerste stap naar meer politieke inbreng, getuige andere politieke modellen die de afgelopen jaren elders in de Arctis zijn ontwikkeld om inheemse volken de kans te geven hun eigen cultuur te behouden. Daarbij moet men denken aan co-managementprojecten in Alaska, de Samische parlementen in Noord-Scandinavië, de Home Rule regering op Groenland, Nunavut in Noord-Canada, etc.).

Legende
Bijzonder in Siberian Survival is dat bovenstaande geschiedenis door het hele boek heen wordt gekoppeld aan een oude Nenetslegende: het verhaal van 'de Vijf Yaptiks'. Dit is een legende vol mythische symbolen, die volgens de Yamal-Nenets al eeuwenlang mondeling is overgeleverd. De legende van de Vijf Yaptiks verhaalt over het ontstaan van de eerste rendierhouders, de 'Nenei Nenets' (de 'Echte Mensen') en de snelle en plotselinge overgang die de Nenets hebben gemaakt van een jagers- en verzamelaarscultuur naar een rendierhoudende maatschappij. Daarnaast illustreert het verhaal de onlosmakelijke relatie tussen het dagelijks leven en de goddelijke wereld.
Het verhaal begint met vijf van de jacht levende Yaptik-broers die in een diepe crisis zijn geraakt: de pot boven het vuur is leeg en gedwongen door de honger slapen ze lange winternachten door. Op een van hun jachttochten komen ze 'Nomaden Man' tegen, de godheid van het Nieuwe Leven, zo zou later blijken. Ze worden boos en weigeren zijn geschenk: tamme rendieren. Ze binden de strijd met Nomaden Man aan en komen om. De jongste broer komt na enige tijd weer tot leven, spant zijn eigen slee weer in en gaat op weg. Geholpen door verschillende goden van boven-, onder- en middenwereld vindt Jongste Yaptik een vrouw en kan hij een nieuw bestaan opbouwen, nu als rendierhouder. Uiteindelijk wordt hij zelf een godheid en wekt hij één-na-jongste-Yaptik weer tot leven, die vervolgens Oudste genoemd wordt, omdat hij de nieuwe stamvader van de Yaptik-Nenets moet worden, op een kaap ver in het noorden. De Yaptik is nu nog de grootste en meest aanzienrijke Nenetsstam op Yamal (letterlijk: de rand van het land).
De historische thema's uit de verschillende hoofdstukken komen dus terug in de verschillende verhaalelementen: de opkomst van nieuwe vormen van leiderschap tot in de 20ste eeuw (een nieuwe Oudste Yaptik wordt stamvader in een nieuw gebied: een kaap in het uiterste noorden), verzet wordt beantwoord met geweld, dat in principe in staat is de cultuur te vernietigen (de strijd met Nomaden Man kan vergeleken worden met de opstanden in de jaren '30 en '40 en daaropvolgende repressie van staatswege). Zo weet men zich ook aan de nieuwe omstandigheden aan te passen (het weer levend worden van Jongste Yaptik en het opbouwen van een nieuw, op rendierhouderij gebaseerd bestaan, vanuit de oude cultuur: de rondtrekkende slee). En er is de parallel tussen het opeisen van eigendomsrechten over rendieren en land en de strijd die de broers voeren met Nomaden Man omdat die zich in tijd van crisis op hun jachtterrein, temidden van 'hun' rendieren, ophoudt.

Toekomstperspectief
Aan het slot van het boek komen de auteurs terug op de vraag welke innerlijke en welke uiterlijke factoren men op grond van deze geschiedenis als bepalend kan zien voor cultuurverandering. Daarbij gaat het dus om factoren waarmee beleidsmakers in de toekomst eigenlijk rekening zouden moeten houden.
Volledig behoud van cultuur (zoals bij de toendra-Nenets) hangt vooral af van de mogelijkheden die een volk heeft om zich terug te trekken, ver weg van alle 'schadelijke' invloeden. De veerkracht van een cultuur, het aanpassend en/of herstellend vermogen, wordt vooral bepaald door de mogelijkheden die men heeft om in het dagelijks leven het aloude leefritme te bewaren dat met het nomadisme verbonden is. In vele nederzettingen heeft de verstoring van het dagelijkse ritme geleid tot een morele crisis onder de inheemse mannen in de dorpen. Aantasting van fundamentele rechten leidt vrijwel direct tot protesten vanuit de bevolking en kan op de lange duur de cultuur teloor doen gaan.
De auteurs stellen zich de vraag of de nu nog traditioneel levende inheemse volken van het Noorden, en dan vooral de toendra-Nenets, in staat zullen zijn zich aan te passen en de ingrijpende sociaal-politieke veranderingen ten gevolge van de grootschalige olie- en gaswinning. Hun antwoord is bevestigend. Daarvoor achten zij het wel nodig dat niet alleen de staatsgronden worden geprivatiseerd en aan de lokale bevolking worden teruggegeven, zoals dat in de laatste jaren al hier en daar gebeurt. De auteurs pleiten voor een meer lokaal gerichte politiek, waarbij de inheemse bevolking meer zeggenschap krijgt over de zaken die betrekking hebben op het dagelijks leven: het land en de dieren.
Om te komen tot een dergelijke politiek is volgens de auteurs een (her)definiëring van de rechten van de inheemse bevolking noodzakelijk. En dan vooral een (her)definiëring van de specifieke eigendoms- en gebruiksrechten met betrekking tot rendieren, land en infrastructuur, uitgaande van de lokale, traditionele opvattingen en interpretaties van die rechten en niet gebaseerd op Russische (of Westerse) opvattingen. De grootste moeilijkheid daarbij zal niet zozeer zijn de rechten van de nu nog traditioneel levende volken te definiëren, maar juist te bepalen wat de relatieve rechten zijn van die inheemse bevolkingsgroepen die zich intussen al dan niet vrijwillig hebben gevestigd in de dorpen.
Een lokaal gerichte politiek verschaft de noordelijke culturen niet alleen de kans hun traditionele leefwijze te handhaven. Ervaringen elders in het arctisch gebied laten zien dat zij ook zou kunnen leiden tot de ontwikkeling van industriële projecten die duurzame economische en sociale voordelen zullen bieden in de gemeenschappen waarin ze tot stand komen, zo menen de schrijvers. Cultuurbehoud vormt dus geen belemmering voor industrialisatie, zoals zo vaak wordt gedacht, maar kan juist ook de basis voor de lokale en nationale economie verstevigen.

Yamal
Het boek stelt vooral de Nenets op het Yamal-schiereiland centraal. De ondertitel The Nenets and Their Story suggereert mijns inziens echter dat het verhaal van de Yamal Nenets staat voor de geschiedenis van alle Nenets, dus ook die van buiten Yamal; alsof de cultuur van de verschillende Nenetsgroepen in Siberië en de Europese toendra homogeen was en zich uniform heeft ontwikkeld onder invloed van de culturele contacten. Weliswaar werd er in de politiek vanuit de centrale Russische (tsaristische of sovjet) regering meestal geen onderscheid naar regio gemaakt, ik acht het desondanks niet uitgesloten dat buiten Yamal de culturele veranderingen bij de Nenets een ander verloop hebben gehad, alleen al gezien het feit dat de geografische en sociale omstandigheden daar anders waren.
In de Europese toendra bijvoorbeeld hebben Nenets al veel langer in contact gestaan met Russen dan de groepen in Siberië. In Siberian Survival komen dergelijke vroege contacten met Russen slechts zijdelings aan de orde: alleen voorzover zij de overgang van het rendierjagen naar rendierhouden illustreren. Bovendien is er in vergelijking met Siberië aan de Europese kant van de Oeral veel minder toendragebied beschikbaar om zich in terug te trekken, weg van Russische invloeden. De Nenets buiten Yamal hadden voorts andere volken als buren, die wellicht hun reactie op veranderingen in de sociale omgeving hebben kunnen beïnvloeden. Zo hebben de Europese Nenets in de 16de eeuw zelfs contact gehad met West-Europeanen (Nederlanders en Engelsen) die de kusten van Noord-Rusland verkenden.
Als de geschiedenis van de culturele veranderingen bij de Yamal Nenets als voorbeeld dient voor de geschiedenis van de Nenets in het algemeen, dan is het van wezenlijk belang dat er aandacht wordt geschonken aan de culturele contacten die de Nenets buiten Yamal hebben gehad. En dan vooral aan de contacten van vóór de 17de eeuw, omdat die meer divers en meer regionaal van karakter kunnen zijn geweest.
Ik miste in dit uitvoerige relaas dan ook vooral een korte beschrijving van de voorgeschiedenis, en van het verloop en de aard van de vroegste contacten tussen Nenets en Russen op de Europese toendra.

Eindoordeel
Siberian Survival is een helder geschreven boek dat op informatieve wijze een beeld schetst van de Yamal-Nenets. Naast hun huidige nomadische leefwijze en rechtspositie komt ook hun culturele en sociaal-economische geschiedenis sinds de 17de eeuw aan de orde. Een en ander is geplaatst in het grotere geheel van de politiek- economische geschiedenis van andere Noord-Russische inheemse volken en de strijd van arctische inheemse bewegingen om meer rechten en politieke vrijheden. Aan de hand van de factoren die de voortbestaan van een traditionele cultuur beïnvloeden worden de problemen uiteengezet die de inheemse bevolking van Rusland en Russische overheid en industrie moeten oplossen om in de toekomst zowel economische vooruitgang als het behoud van traditionele culturen te garanderen.
Wat dit boek vooral bijzonder maakt is de rol die symboliek erin speelt, zoals eerder uiteengezet. Een overvloed aan prachtige kleurenfoto's toont bovendien vele facetten van het huidige leven van nomadische Nenets op Yamal. Het uitgebreide notenapparaat en de acht pagina's tellende literatuurlijst bieden de geïnteresseerde lezer een goed uitgangspunt om zich verder te verdiepen in bepaalde thema's.
Het boek is een aanrader voor iedereen die zich interesseert voor de geschiedenis van de inheemse volken in Siberië of, meer specifiek, de traditionele cultuur van de Nenets.

Noot van de redactie: In de Russische Federatie is er dit voorjaar nieuwe wetgeving aangenomen met betrekking tot het traditioneel gebruik van het land waaronder rendier-graasgronden. De toekomst zal leren of de Nenets baat hebben bij deze wetgeving. Het boek Siberian Survival stelt, zoals ook in de recensie wordt aangegeven, de Nenets (Nentsen - 'Samojeden') op Yamal centraal. De situatie van de Nenets in de Nenets Autonome Okrug - het gebied van waaruit onze gasten naar Nederland zullen komen - is daarmee zeer vergelijkbaar.
Gail Osherenko en waarschijnlijk ook Andrei Golovnev nemen deel aan de workshop in Groningen in het kader van 'Nenets in Nederland'.

Siberian Survival: The Nenets and Their Story is uitgegeven door Cornell University Press, Ithaca (NY)/London (1999); f 89,95 - $ 29,95 - £ 24,95; 176 blz. ISBN: 0-8014-3631-1 www.amazon.com of www.amazon.co.uk
Informatie over Circumpolar Journal: 050 3636 834 of odin.let.rug.nl/arctic