Drs Martine van den Heuvel, marien toxicologe
De Russische Federatie staat bekend om de nalatigheid waarmee ondernemingen decennia-lang zijn omgesprongen met het milieu: breuken in olieleidingen, de Tsjernobyl-ramp en het storten van nucleairafval bij onder andere Nova Zembla. Maar wat zijn de gevolgen van milieuvervuiling in de Russische Arctis voor de mensen en dieren die er leven?
Luchttransport
Vluchtige stoffen (o.a. pesticiden) en deeltjes die de atmosfeer in worden geblazen (zoals radioactieve deeltjes en verbrandingsproducten van fossiele brandstoffen) vinden hun weg naar het noorden via de grote luchtstromen. Als de lucht afkoelt verandert een gasvormige stof naar een vloeibare of vaste vorm en slaat zij neer op de aarde. Lindaan bijvoorbeeld is een pesticide dat niet wordt toegepast rondom de Bering en Chukchi Zee. Toch is deze stof in beide zeeën aangetoond en neemt de concentratie van deze stof naar het noorden toe.
De dominante luchtstroom boven het noordpoolgebied loopt van Europa/Azië naar Noord-Amerika. Modellen laten zien dat Europa en Azië bijdragen aan meer dan de helft van de luchtvervuiling die in het arctisch gebied wordt gemeten. De grootste vervuiler op het gebied van de zware metalen is de Russische metaalindustrie, geconcentreerd in gebieden als het Kola-schiereiland, Norilsk, de Oeral en het Petsjora Basin. POP's zijn persistente organische stoffen. Hieronder vallen stoffen als pesticiden (DDT, lindaan) en polychloorbifenylen (PCB's). Sommige POP's die via de lucht naar het noorden gevoerd zijn, komen voor in concentraties waarbij effecten in dieren kunnen worden verwacht.
Watertransport
Water is het tweede belangrijke transportsysteem. Industriële stoffen (zoals PCB's), pesticiden en radioactief materiaal kunnen door uitspoeling via rivieren in de zee terechtkomen, waarna ze door de verschillende zeestromingen uiteindelijk in de Noordelijke IJszee belanden. Radioactief materiaal dat in het arctisch gebied wordt aangetoond is voornamelijk afkomstig van drie bronnen: atoomproeven (1950-1980), Europese nucleaire opwerkingsfabrieken (bijvoorbeeld Sellafield) en de ramp in Tsjernobyl (1986).
Gaswinning
Het noorden van de Russische Federatie is rijk aan een groot aantal natuurlijke hulpbronnen zoals hout, olie, gas, kolen en mineralen. Deze grondstoffen vormen tegenwoordig eenvijfde van het Russisch bruto nationaal produkt. In het noorden vindt 75% van de olieproductie, 92% van de gasproductie en 15% van de steenkoolproductie van Rusland plaats. De intensiteit van de exploitatie is de afgelopen decennia drastisch gestegen en neemt alleen nog maar verder toe. Bij Naryan Mar en bij Nova Zembla liggen grote voorraden fossiele brandstoffen die Rusland in de toekomst wil aanboren. Het Westen importeert enorme hoeveelheden olie uit West-Siberië. Van 1993 tot 1998 importeerde West-Europa 55-78% van de totale Russische export. In Nederland wordt jaarlijks ongeveer zeven miljoen ton Russische olie geïmporteerd en verwerkt en de Nederlandse Gasunie heeft sinds kort een contract met Gazprom afgesloten voor het afnemen van gas (zie pag.4).
Het staat inmiddels vast dat de winning van deze natuurlijke hulpbronnen grote milieuschade veroorzaakt in Rusland. Het grootste vervuilingsrisico komt van het lekken van olie uit slecht onderhouden leidingen. In de jaren '70 en '80 heeft Rusland een leidingnetwerk gebouwd dat zich uitstrekt over 10.000 km2 in West-Siberië, een afgelegen en vaak moeilijk bereikbare uithoek van het land. Via het netwerk kan per jaar 400 miljoen ton olie worden getransporteerd. Veel van de leidingen zijn in slechte staat en lekkages zijn aan de orde van de dag. Een voorbeeld is de Usinsk-leidingbreuk in 1994: hierdoor stroomde 40.000 ton ruwe olie de rivieren en meren in. Over het algemeen is de grootste olieverontreiniging te vinden bij enkele rivieren en riviermondingen vlakbij nederzettingen, industriële en militaire gebieden. Rivieren als de Ob en de Yenisey transporteren jaarlijks duizenden tonnen olie naar de Noordelijke IJszee.
|
Het belangrijkste voedsel voor de Nenets zijn hun rendieren |
Naast de vervuiling van het milieu die wordt veroorzaakt door de delving van grondstoffen is ook de industrie een grote boosdoener. Het Russische arctische gebied kent een groot aantal hotspots. Hotspots zijn kleine gebieden met extreem hoge concentraties giftige stoffen, vaak afkomstig van een nabijgelegen fabriek of een andersoortige bron. De metaalindustrie op het Kola-schiereiland is hier een voorbeeld van. Nikkel-kopersmelterijen hebben hier het milieu op het land en in het water ernstig vervuild. In het gebied het dichtst bij de smelterijen heeft verzuring en de neerslag van nikkel en koper de bodem en planten aangetast. Het resultaat is een industriële woestijn. Dode zones van enkel zand en steen strekken zich uit tot honderd kilometer van de smelterijen. En ook rivieren en meren bij de smelterijen ondervinden schadelijke effecten. In tenminste vijf watersystemen op het Kola-schiereiland is het leven volledig vernietigd. Andere hotspots zijn onder andere plaatsen waar Rusland nucleair materiaal heeft gedumpt (zie Arctica 3, najaar 1998).
Vanwege een gebrek aan betrouwbare en geverifieerde data bestaat er geen goed beeld van de vervuiling met POP's in Rusland. Er zijn wel indicaties dat concentraties van een aantal pesticiden en PCB's langs de grote rivieren vrij hoog zijn. In het bloed van zwangere vrouwen van het Kola-schiereiland zijn concentraties van pesticiden (DDT en lindaan) aangetroffen die het zenuwstelsel van het ongeboren kind kunnen beschadigen.
Gevolgen
Als een gifstof eenmaal in het arctisch gebied is aanbeland hoopt die zich op in het milieu. Lage temperaturen en beperkt zonlicht vertragen de afbraak van olie, zware metalen en pesticiden, terwijl biologische processen stoffen concentreren naar de top van de voedselpiramide.
Het koude arctische milieu is kwetsbaarder voor rampen als breuken in oliepijpleidingen dan het milieu in gematigde zones. Arctische planten en dieren hebben meer tijd nodig om zich te herstellen van dergelijke rampen vanwege hun aanpassing aan het extreem koude milieu (langzamere groei). Daarbij komt nog, dat schoonmaakoperaties in afgelegen gebieden moeilijk uitvoerbaar zijn onder de extreme condities van kou, ijs en winterduisternis. De genoemde stofgroepen als olie, zware metalen, radioactieve stoffen en POP's kennen alle hun eigen effecten. Het niet-oplosbare gedeelte van olie zorgt voornamelijk voor het verstikken van planten en dieren die fysiek besmeurd raken met de olie. Het gedeelte van de olie dat wel in water oplosbaar is bevat vaak de meeste giftige stoffen.
Beide componenten dragen bij aan een acute verstoring van een milieusysteem na een olieramp, waardoor het dynamisch evenwicht jaren verstoord kan blijven.
Zware metalen vormen voornamelijk een risico voor het milieu op het land en in zoet water. Russische ecologen maken naast de genoemde hotspots ook melding van ecologische schade langs delen van de Russische rivieren. Maar het is moeilijk aan te geven wat de rol van de metalen hierin is. In de meest aangetaste gebieden hebben rioolwater, olie, verzuring en chemische stoffen allemaal bijgedragen aan de vervuiling.
Vervuiling met radioactieve stoffen vindt eveneens voornamelijk op het land en in zoetwater plaats. Mensen met een voedingspatroon dat voornamelijk is gebaseerd op producten afkomstig van het land en de rivieren en meren, ondergaan de meeste blootstelling aan radionucliden. Korstmossen nemen radioactieve deeltjes direct op, als een spons. In rendieren, die van de korstmossen leven, hoopt het radioactief materiaal zich op. Door het eten van rendiervlees krijgen mensen vervolgens de stoffen binnen. Ander voedsel met een hoog gehalte aan radioactieve stoffen zijn bessen en paddestoelen. Beide maken deel uit van het dagelijkse dieet van inheemse volken in Rusland. Radioactieve stoffen kunnen kanker veroorzaken.
De POP's vormen voornamelijk een risico voor de voedselketen in de zee. Deze stoffen komen via algen (fytoplankton) en minuscule diertjes (zoöplankton) in vis en zeehonden terecht en hopen zich op in de vetten van deze dieren. De meest kwetsbare soorten zijn dieren bovenaan in de voedselketen, die de hoogste concentraties gifstoffen binnenkrijgen.
http://www.greenpeace.nl/siberie