Jan van Boeckel

Oude geheimen uit Siberië onthuld? Het onthutsend relaas over Olga Kharitidi's vermeende sjamanistische inzichten. Een eerdere versie van dit artikel over het boek Het pad naar de sjamaan (uitgeverij Bruna, Euro 11,35; 236 blz. isbn 90 229 8310 2) van Olgo Kharitidi verscheen in Indigo nr 2 - 1999. Het boek is inmiddels herdrukt en daarnaast is eveneens bij Bruna verschenen Kharitidi's nieuwste boek 'Meester van de Dromen' (Euro 15,85; isbn 90 229 8540 7).

Op het moment dat het Sovjet-rijk uiteen begon te vallen in 1991, verliet de Russische psychiater Olga Kharitidi haar geboorteland. In de Verenigde Staten publiceerde zij het boek Entering the Circle, ancient secrets of Siberian wisdom discovered by a Russian psychiatrist (Nederlandse vertaling: Het Pad naar de Sjamaan, het ware verhaal van een inwijding in een lang verloren gewaande wijsheid), waarin ze haar ervaringen met het sjamanisme in de Altai-regio beschrijft, een gebied in het zuidoosten van West-Siberië. In het boek is de sjamane Umai de gids en meesteres van Olga Kharitidi.

Het boek werd in veertien talen vertaald, maar opmerkelijk genoeg tot op heden niet in het Russisch. Er zijn inmiddels zo'n twee miljoen exemplaren verkocht. De auteur heeft, mede door de verkoop van CD's, geluidscassettes en het organiseren van sjamanistische workshops, een slordige veertig miljoen dollar aan het boek verdiend. Inmiddels heeft Kharitidi een tweede boek geschreven, getiteld The Master of Lucid Dreams dat handelt over spirituele tradities in Oezbekistan. Een derde boek zal worden gewijd aan Noordamerikaanse Indianen. In een bespreking van de oorspronkelijke Engelse versie van Entering the Circle velt Oleg Egorov namens het in Moskou gevestigde inheemse informatiecentrum L'Auravetl'an en namens RAIPON een vernietigend oordeel.

Grootheidswaan

"Men zou de auteur en de uitgever kunnen beschuldigen van schending van 'culturele eigendomsrechten'. Maar dat is slechts een van de problemen die wij, als inheems volk, met dit boek hebben. We willen geen tijd verspillen met het bespreken van de literaire zwakheden van het boek, zoals het schrale vocabulaire, de oppervlakkige personages, de simplistische, prozaïsche beelden en de slordige montage van versleten clichés.

Het probleem dat wij zien is veel serieuzer. Het boek is een koele en berekende uitbuiting van de spirituele waarden van inheemse volken en bovendien een cynisch misbruik van de onnozelheid van niet-inheemse lezers die behoefte hebben aan spiritualiteit. Als het boek als een fantasieverhaal was gepresenteerd zou niemand er moeite mee hebben. Maar de auteur stelt: 'Dit is een waar autobiografisch verslag ... Op een paar uitzonderingen na hebben alle gebeurtenissen plaatsgevonden zoals ze in het boek worden beschreven.' Wij zijn, vergeleken met lezers in het Westen, meer vertrouwd met de feitelijke spirituele en fysieke levens van inheemse volken in Siberië in het algemeen en het Altai-volk in het bijzonder. Veel punten in het boek maken ons duidelijk dat mevrouw Kharitidi minder van het Altai-volk afweet dan een leerling op een middelbare school die naar Discovery Channel kijkt. Hieronder een paar voorbeelden:

De inheemse personages zijn oppervlakkig, zelfs voor een karikatuur. Maar misschien zijn ze simpelweg niet van belang voor deze auteur. Heeft ze geen oog voor de dagelijkse ontberingen van het Altai-volk? De voedseltekorten, het alcoholmisbruik, de trieste armoede? Of is het misschien zo dat ze nooit ter plekke is geweest? Maria kookte eieren, maakte zwart brood warm en goot verse, met room bedekte melk in een kom. Het was een stevig ontbijt (blz. 70. Citaten zijn ontleend aan de Nederlandse editie, red.) Ik deed het felle plafondlicht aan en Anna zette water op het gas (blz. 120). Dat klinkt als een doorsnee-ochtend in een middenklasse-woning in de Verenigde Staten. Verafgelegen inheemse dorpen in Siberië hebben, als er al elektriciteit is, dat slechts voor twee of drie uur per week. Een gasfornuis? Waarom niet meteen een magnetron en ander moderne keukenspullen? En waarom geen Dodge pick-up in de achtertuin?

Overal in de lucht hingen pluizige witte wolken, in de altijd groene bomen om me heen zongen de vogels en de bergen in de verte zagen er uit als op een ansichtkaart (blz. 85) Ik twijfel niet aan de oprechtheid van de auteur. Voor iemand als zij is de natuur zo dood als een ansichtkaart. Maar zij is de 'blanke godin'! Zij is draagster en verspreider van de 'Heilige Kennis.' 'De uitverkorene'! Hoe komt het dat ze zo blind en doof is voor het leven om haar heen?

In een kort artikel in het blad van het inheems informatiecentrum L'Auravetl'an schreef een vrouw uit Altai over de zaken die haar het meest zorgen baren. Het Altai-volk bestaat uit slechts 64.000 mensen, schreef ze. Hun grondgebied is uniek in velerlei opzicht. Er is echter een keerzijde. De gebruikte onderdelen en brandstof van de raketten die opstijgen van de Baikonur-raketbasis in Kazachstan kwamen overwegend neer op het Altai-grondgebied. Omdat het Russische ruimtevaartagentschap totaal geen oog heeft voor klachten uit het district is er nooit een omvattende studie gedaan naar schade aan het milieu en de gezondheid. In 1996 deden wetenschappers van het Gorno Altaisk onderzoeksinstituut en een genetica-specialist een onderzoek onder de inheemse bevolking van het Kosh-Agatchsky district. De studie wees uit dat er een ongewoon hoog aantal kinderen lijdt aan aandoeningen van het centrale zenuwstelsel. Als we daarbij als extra factor de nucleaire vervuiling als gevolg van kernproeven in het noorden van China en de chemische luchtvervuiling vanuit de naburige Kusbass-regio betrekken, dan blijkt dat de levensverwachting van de locale bevolking slechts 43 jaar is. Er is sprake van een scherpe stijging van gevallen van kanker en hartziekten. Ook de kindersterfte toont een stijgende lijn.

Ze (de inwoners van Altai, red.) hielden zich niet bezig met het verleden. Ze droomden niet van de toekomst. Umai leefde helemaal in het 'nu' (blz. 81). Nogal een uitspraak voor een persoon die doet veronderstellen dat de mensen in Altai hun gedurende vele eeuwen ontwikkelde sjamanistische kennis met haar hebben gedeeld! Weet de auteur niet dat sjamanisme is gebaseerd op intieme kennis van en directe communicatie met 'spirits'? Bijgevolg is het verleden voor iedere inheemse persoon, en met name voor de sjamaan, geweldig belangrijk en altijd aanwezig. Weet ze dat? Kennelijk niet! En hoe komt het dat de auteur er geen notie van heeft dat inheemse mensen zichzelf niet los zien van hun grondgebied en hun gemeenschap, en dat toekomst voor hen bijna nooit een persoonlijke toekomst is, maar een gemeenschappelijke toekomst van hun kinderen en de kinderen van hun kinderen? Weet ze niet dat gedachten over die toekomst richting geven aan vrijwel iedere handeling van inheemse mensen?

Ik begon inheemse rituelen en genezingsceremonieën te bestuderen en deze met de conventionele behandelingswijzen toe te passen in mijn praktijk,... Het Siberische animistische geloof... (blz. 204) Wat betekent dit? Er bestaat geen inheems volk dat 'Siberisch' heet. De auteur noemt de Altai, en dat is slechts een van de vijfendertig inheemse volken in Siberië. Zij hebben allemaal zeer verschillende religieuze opvattingen.

Na het voorafgaande klinken de volgende uitspraken als een duidelijk geval van grootheidswaan: Ik bedoel dat je (aan de auteur, red.) de weg is gewezen naar een pad dat je naar een enorme macht kan leiden, en Er is je een aanbod van kennis en macht gedaan zoals maar weinig mensen dat ooit krijgen (blz. 135). Waarom worden zulke macht en kennis aan iemand geschonken die niet eens de moeite heeft genomen onderzoek te doen naar en te leren over de mensen met wie zij 'een persoonlijke band' zegt te hebben?

Het is treurig dat mevrouw Kharitidi in haar arrogantie veronderstelt dat de inheemse mensen van Siberië nooit van haar boek zullen horen. Waar zij zich mee bezighoudt heeft niets van doen met de 'Oude Siberische Wijsheid', omdat het allemaal uitsluitend in haar hoofd bestaat. Het heeft meer te maken met een uitgekookte exploitatie van westerse naïviteit en spiritueel zelfonderzoek en het feit dat inheemse volken in Siberië voor de buitenwereld erg onbekend zijn.

Onze Noordamerikaanse inheemse broeders en zusters: Wees gewaarschuwd! Het zal niet lang duren of jullie geschiedenis, tradities, rituelen en culturen zullen opnieuw schaamteloos worden uitgebuit door de auteur en haar uitgever.

Wij hebben niets tegen persoonlijke fantasieën. Wij betreuren alleen dat de auteur haar fantasieën verkoopt als spirituele gebruiken, rituelen en inzichten van een inheems volk. En dat niet-inheemse mensen het nog kopen ook."

Oleg Egorov, namens L'Auravetl'an en RAIPON.

(vertaling: Jan van Boeckel)