Mariska Graveland

Op het klein eiland Igloolik ten westen van Baffin Island worden al twintig jaar films gemaakt door en over de Inuit van Noord-Canada. Hun eerste lange speelfilm, het epos Atanarjuat, the fast runner, maakt nu een zegetocht langs internationale festivals en filmhuizen.

Als ik het dorp Igloolik eind februari 2002 bezoek, vind ik onderdak bij een gezin dat aan de film heeft meegewerkt, de familie Qulitalik. In de verfilmde legende Atanarjuat spelen ze een gezin dat de uitgeputte Atanarjuat opvangt nadat hij naakt over het ijs van Foxe Bekken moest rennen, achtervolgd door een rivaal in de liefde.

Vader Paul Qulitalik is mede-oprichter van Isuma Film Productions, een viermansbedrijf bestaande uit drie Inuit uit Igloolik en één videokunstenaar uit New York. Voordat ze doorbraken met Atanarjuat maakten ze nauwgezette reconstructies van het nomadenleven anno 1945. Isuma gaat huidige knelpunten in de Inuit-samenleving evenmin uit de weg: in een aantal documentaires discussiëren de dorpsbewoners over de jachtquota op bultruggen (walvissen) en spreken ze zich uit over de onafhankelijkheid van hun territory Nunavut, die sinds 1999 zelfbestuur kent. Isuma wil de Inuit weer zelfrespect bijbrengen en fungeert zodoende als een sociaal activistische filmersgroep.

Igloolik is een dorp met zo'n 1300 inwoners, waarvan 93% Inuit. Veel dorpsbewoners hebben iets met de film te maken gehad, maar de buitenlandse aandacht is vooral gericht op regisseur Zacharias Kunuk en producent Norman Cohn, die nu de wereld over reizen om de film te promoten. De lofzang op de film gaat aan de meeste dorpsbewoners voorbij, het leven kabbelt gewoon voort: er moet een sneeuwscooter worden gerepareerd en zaterdag is er een dorpsfeest. De sporthal doet dienst als feestzaal. Buiten is het -30 graden, binnen ligt de vloer bezaaid met bevroren kariboe en walrus. De volgende dag worden er gewoon weer vissticks en ingeblikte gehaktballen bij de supermarkt gehaald, en schalt Britney Spears door huize-Qulitalik.

Echo's van het oude nomadenleven en modern comfort lopen dwars door elkaar heen in Igloolik. Maar net als in vele andere arctische dorpen is de geforceerde overgang niet zonder gevolgen gebleven. Zo had Igloolik in 2000 met 41% het hoogste werkloosheidscijfer van Nunavut. Op het prikbord van de supermarkt hangt een groot papier met 'Be alive' erop, gevolgd door een telefoonnummer dat potentiële zelfdoders van hun voornemen moet afbrengen. 'Toen ik pas in Igloolik kwam hield ik me vooral bezig met de vraag hoe we deze getraumatiseerde mensen weer dichter bij elkaar konden brengen', zegt Norman Cohn. 'Maar je moet niet vergeten dat Igloolik eigenlijk een kunstmatige gemeenschap is, verzonnen door de Canadezen. De verschillende nomadenfamilies leefden vroeger ook los van elkaar. En elke maatschappij heeft de overgang van de 19e naar de 20e eeuw moeten maken, dus dat mag geen excuus zijn voor de huidige werkloosheid, alcoholproblemen en zelfdoding. Die zijn het gevolg van een nationaal trauma, veroorzaakt door het uiteenvallen van de gezinnen en het seksueel misbruik door priesters, dominees en leraren die de Inuit vanaf de jaren vijftig hebben gehersenspoeld. Hele generaties drijven daardoor rond zonder peddel.'

Historisch besef

Sylvia Ivalu speelt in de film de vrouw Atuat die begeerd wordt door twee aartsvijanden. 'De ouderen in het dorp weten nog hoe het was om op de toendra te leven', vertelt Sylvia op haar huidige werkplek, het overheidsdepartement van transport. 'De jongeren leiden nu een compleet ander leven en hebben weinig historisch besef. En precies daarom maken we films: om te voorkomen dat al die kennis en tradities verloren gaan. Natuurlijk kunnen we niet meer terugkeren naar dat oude leven, maar we moeten er ook niet onachtzaam mee omspringen, zoals de laatste decennia is gebeurd. Ik heb zelf ook veel van de film opgestoken. Tijdens de opnames leefden we weken in een tentenkamp buiten het dorp en ik kon me zo veel beter voorstellen hoe zwaar het voor onze ouders en voorouders moet zijn geweest om te overleven op de toendra.'

Foto uit de film 'Atanarjuat, the fast runner'. Contact Film Cinematheek, Arnhem

De 86-jarige Rachel Qulitalik heeft in een aantal docudrama's van Isuma gespeeld. De helft van haar leven heeft ze als nomade geleefd. 'Ik acteerde niet in de films, ik deed gewoon de dingen die ik vroeger ook deed', vertelt Rachel in haar houten huis aan de rand van het dorp. 'Zoals het verzamelen van de bouwstenen voor een warm onderkomen. Als de eerste sneeuw in september begon te vallen, verruilden we de tenten voor een steviger huis van steen en plaggen, bedekt met kariboehuiden om het nog beter te isoleren. We gebruikten zeehondenvet om het huis te verwarmen. Ik was als vrouw verantwoordelijk voor het eten en de kleren, de mannen gingen op jacht. Als naaigaren gebruikte ik de gedroogde rugzenuw van een kariboe of de staartzenuw van een poolvos. Tijdens de lange avonden vertelden we elkaar grappen en verhalen. De legende over de snelle renner Atanarjuat was een van mijn favorieten.'

Regisseur Zacharias Kunuk maakte tijdens het draaien van Atanarjuat op de toendra veel gebruik van de kennis van de oudere acteurs. 'Zij weten precies of een gebied begaanbaar is, of het bijvoorbeeld handig is om de richting van de rivier op te lopen of juist niet. Kunnen we filmen tijdens de middernachtzon, hoe houden we de batterijen warm, nemen we vandaag de boot of gaan we te voet, met dat soort vragen hielden we ons bezig. Inuit doen alles in overleg, we kunnen niet goed tegen autoritair gedrag.'

Inuktitut

Atanarjuat wordt gezien als een bewijs voor het cultureel reveil van de Inuit. Binnenkort wordt het scenario van Atanarjuat uitgegeven in het Inuktitut. En dit is bijzonder, want oorspronkelijke literatuur geschreven in hun eigen taal is zeldzaam. Tot honderd jaar geleden kenden de Inuit alleen een orale cultuur. Het waren de zendelingen die in Noord-Canada de geschreven taal invoerden, syllabische tekens gebaseerd op steno. Pas twintig jaar is dit gestandaardiseerd. Kinderen groeiden op met Harlequin-romances, die ze leenden van de priester en verpleegster. Nu is video ontdekt als medium. Je zou kunnen zeggen dat ze in Igloolik bijna direct van een orale naar een visuele cultuur zijn overgestapt.

Gedwarsboomd

De volgende film die Isuma wil gaan maken, moet gaan over de kerstening in de jaren dertig. Zelfs op het kleine eiland was er lange tijd sprake van een grimmige tweedeling tussen de anglicaanse en de katholieke kerk, waarbij kinderen met stenen naar elkaar gooiden. In het Iglooliks wetenschappelijk onderzoekscentrum zijn alle jaargangen van het vicariaatsblad Eskimo gearchiveerd, waarin te lezen valt hoe de zendelingen over de Noordpoolbewoners dachten. In december 1959 stond er naast vrome kerstwensen bijvoorbeeld geschreven: 'De rivaliteit tussen de anglicaanse en katholieke kerk wordt niet veroorzaakt door ons schoolsysteem maar door de gemeenschap zelf.'

Het is maar de vraag of die volgende film gemaakt kan worden. Volgens Norman Cohn wordt de financiering gedwarsboomd door de regering van Nunavut. Tot voor kort kreeg Isuma wat strooigoed van de regering in Ottawa. 'Inuit worden gezien als kinderen waaraan de bank geen geld wil lenen, ze moeten ouders hebben die garant voor ze staan, met andere woorden: de Canadese regering in Ottawa', zo verkondigt een voormalig medewerker van Indian and Northern Affairs de gangbare opinie. De stempel van 'zielig' kan de Canadese overheid in de kaart spelen, omdat zij gebaat is bij het idee dat de Inuit eigenlijk niet autonoom kunnen zijn en zodoende niet in staat zijn om hun waardevolle grondstoffen te beheren.

Foto uit de film 'Atanarjuat, the fast runner'. Contact Film Cinematheek, Arnhem

www.filmfestivalrotterdam.com

www.atanarjuat.com

www.isuma.ca