Versnelde klimaatverandering bedreigt arctische volken

Mare Pit

"De wereld is te veel veranderd. We kunnen nu zeggen dat de natuur in de war is. Een levenswijze die alles ondersteunde, is aan het veranderen": Sami rendierhouder Veikko Magga uit Vuotso, Finland.

Het was een warme' winter. De eerste hazelaars bloeiden in januari, narcissen kwamen op en verschillende vogelsoorten verkozen het matige noorden boven het warme zuiden. Biologen verschenen in het NOS-journaal om de oorzaak van de verwarring aan te wijzen: klimaatverandering. De afgelopen jaren is iedere winter opnieuw, met uitzondering van 1996, de warmste winter geweest. Toch zijn de voorspellingen van één van de grootste klimaatonderzoeken, gepresenteerd in oktober 2004, niet ingeslagen als een bom. Het Arctic Climate Impact Assessment (ACIA) is luid en duidelijk in zijn conclusie: het Noordpoolgebied ondervindt als eerste de negatieve gevolgen van de door mensen veroorzaakte temperatuurstijging. Een verwachte verhoging van nog eens vier tot zeven graden Celsius in deze eeuw, zal leiden tot een sneeuwbaleffect met rampzalige gevolgen voor het voortbestaan van de arctische inheemse volken.

IJs verdwijnt
Vier jaar lang hebben honderden wetenschappers, in opdracht van de Arctische Raad, zich ingezet om de gevolgen van klimaatverandering in het Noordpoolgebied in kaart te brengen. Door middel van interviews werd de traditionele kennis van de inheemse bevolking bij het onderzoek betrokken. Al snel wezen zowel de moderne technologie, als de traditionele kennis uit dat grote veranderingen in beweging zijn gezet. Zo duidden moderne satellietfoto's en waarnemingen van de Inuit op Groenland op één en dezelfde ontwikkeling: het smelten van de gletsjers en het zee-ijs. De Groenlander Uussaqqak Qujaukitsoq, uit Qaanaaq die in april 1999 in het Museon sprak, zei: "Gletsjers trekken zich heel opvallend terug en de plaatsnamen passen niet langer bij het aangezicht van het land. Bijvoorbeeld, Sermiarsuussuaq, de Kleinere Grote Gletsjer, die zich vroeger helemaal tot aan de zee uitstrekte, bestaat niet meer".
Ook wetenschapper Konrad Steffab werd overvallen door de snelle veranderingen die hij in 2002 op Groenland waarnam. "Het smelten begon zo vroeg en zo intens. Ik had nog nooit eerder meegemaakt dat de seizoenmatige wegsmelting zich zo hoog op de ijsplaat voordeed, en het was ook nog nooit zo vroeg in de lente begonnen." De gevolgen op de Noordpool lijken een uitvergroting van wat er op de rest van de wereld gebeurt. Want terwijl overal de temperatuur steeg, gebeurde dit op de Noordpool in de afgelopen twee decennia bijna twee keer zo snel.

Vicieuze cirkel
Het ACIA-rapport geeft een aantal redenen voor de onevenredige stijging. De vicieuze cirkel, in werking gezet door het smelten van het land- en zee-ijs, blijkt een van de belangrijkste oorzaken. De witte laag van sneeuw en ijs op het land zorgt ervoor dat een groot deel van het zonlicht dat de aarde bereikt, wordt weerkaatst. Nu deze laag door de warmte dunner wordt en op sommige plekken zelfs helemaal verdwijnt, komen er steeds meer donkere vlakken die de warmte niet langer weerkaatsen, maar juist absorberen. De verwarming van de aarde zorgt weer voor meer smeltplekken, en de cirkel is rond. In de tropen geldt dat veel van de energie die de aarde bereikt weer wordt gebruikt voor verdamping. Op de schaars begroeide Noordpoolvlaktes daarentegen gaat de extra opgevangen energie juist direct in opwarming zitten. Op zee gebeurt er iets vergelijkbaars. Het terugdringen van het zee-ijs zorgt ervoor dat de zonnewarmte, die in de zomer door de oceanen wordt geabsorbeerd, in de winter gemakkelijker in de atmosfeer wordt opgenomen.
De vicieuze cirkel van smelten en opwarmen zet in de dieren-, planten- en mensenwereld nieuwe vicieuze cirkels in werking. De Noordpool - het gebied dat bij jong en oud een beeld oproept van een koude, witte wereld - verandert door de gevolgen van de opwarming, zoals het smelten van de gletsjers, het verdwijnen van het zee-ijs en het opschuiven van de permafrostlijn, in heel zijn essentie. De veranderingen in het planten- en dierenrijk hebben invloed op mogelijkheden van inheemse culturen om onderdelen van hun traditionele leefwijzen te behouden.

Uitsterven
De ijsbeer, voor veel mensen hét symbool van het Noordpoolgebied, heeft wanneer de opwarmende trend doorzet, weinig kans op overleven. Het zee-ijs is hun leefwereld. Ze zijn ervan afhankelijk voor hun jacht op zeehonden en leggen er lange trektochten over af. Dikke sneeuwlagen bieden de vrouwtjes en hun jongen beschutting tijdens de winter. Maar het zee-ijs bedekt de laatste dertig jaar niet alleen acht procent minder oceaanoppervlakte, het is ook nog eens dunner geworden. In de Canadese Hudsonbaai neemt het aantal geboorten en jonge ijsberen af. De volwassen beren verliezen aan gewicht en door de verminderde vetreserves neemt de vruchtbaarheid af.
De ijsbeer staat niet alleen. Ook de zeehonden, de walrus en zeevogels worden in hun bestaan bedreigd. Deze dieren spelen een belangrijke rol in de traditionele jacht, vooral bij de Inuit. In het Canadese Nunavut zag men dat de ringelrobben minder jongen kregen, toen het zee-ijs dunner en onbetrouwbaarder werd. Terecht benadrukken de onderzoekers van het ACIA-project dat deze aanslag op de dieren, en daarmee op de inheemse jachtmogelijkheden, niet alleen gevolgen heeft voor de dagelijkse voeding van de Inuit. "Doordat het jagen, het vangen en delen van deze soorten voedsel ten grondslag ligt aan de Inuitcultuur, is het verdwijnen ervan een aanslag op hun hele levenswijze."

Verandering
"Als ik een kariboe was, dan zou ik nu behoorlijk in de war zijn", zegt Stephen Mills uit Old Crow, Canada in het rapport. Want niet alleen het leven op zee verandert, maar ook het leven op land. Door de hogere temperaturen zullen er steeds noordelijker bomen groeien. Het bos rukt op in het toendragebied, terwijl toendra steeds meer woestijngrond inneemt. Er vindt een verhuizing plaats, en met de verhuizing van de vegetatie zien we ook de komst van nieuwe dieren. De diersoorten en planten die speciaal zijn aangepast aan het harde arctische leven krijgen concurrentie in hun leefgebied.
De veranderingen in het ecosysteem worden door veel inheemse inwoners nu al met verbazing en verontrusting gadegeslagen. Larisa Adjeva, Sami uit Lovozero, Kola-schiereiland: "Er zijn nieuwe planten hier en op de toendra gekomen. We hebben ze nog nooit eerder gezien. Zelfs in de rivier zijn nieuwe soorten, die vroeger alleen bekend waren in Midden-Rusland. De laatste zomers waren erg warm. Rivieren en meren zitten vol met kroos en het meer begon te bloeien. Doordat de meren met nieuwe planten dichtgroeien is het leven voor de vissen er moeilijker op geworden, net als de vismogelijkheden voor de mens."
De verandering in de vegetatie, een grotere afwisseling van dooien en vriezen en toenemende ijsregens zullen grote gevolgen hebben voor een andere groep dieren in het arctische gebied, de kariboe en het rendier. Het leefgebied, de toendra wordt kleiner en de afwisseling tussen dooien en vriezen veroorzaakt een bevroren laag over de korstmossen die het voor deze dieren moeilijk maakt om hun kuddes groot en sterk te houden. Kuddes waarvan andere jagers, zoals de wolf en de veelvraat, aaseters en natuurlijk de mens afhankelijk zijn. Door de grote rol die de wilde en gedomesticeerde kuddes in het leven van de inheemse bevolking spelen voorspellen de ACIA-onderzoekers dat een teruggang van de populaties bedreigend is voor de voedselvoorziening - de hele manier van leven - van sommige arctische gemeenschappen

Onvoorspelbaar weer
"De weerseizoenen vormen niet langer een richtsnoer. We hadden bepaalde stabiele perioden in het jaar die traditioneel houvast boden. Maar deze hebben nu niet langer hun vaste plaats. Nu is de traditionele weersvoorspelling niet meer mogelijk zoals vroeger. We zoeken nu tevergeefs naar de tekens in de lucht." vertelt Heikki Hirvasvuopio uit Kakslauttanen, Finland de onderzoekers. Er is een versnelde dooi-vriescyclus, onweer en neerslag in de winter, een ontdooiende permafrostlaag en ijs en land dat minder betrouwbaar is, waardoor het minder voorspelbaar is. De inheemse volken, die voor hun jacht en tradities sterk afhankelijk zijn van de seizoenen en van de mogelijkheid om door ervaring veranderingen en verraderlijkheden in de natuur te bepalen, komen voor steeds meer moeilijkheden te staan.
Het is niet meer te voorspellen wanneer de kariboes komen. De seizoenen kennen niet langer duidelijke grenzen. Plotselinge stormen en weersveranderingen brengen jagers in gevaar evenals de ijsschotsen en de onvoorspelbare zee- en ijscondities. Het reizen wordt niet alleen gevaarlijker, maar gaat ook moeizamer door meer losse, zachte sneeuw. Ondertussen zorgt de ontdooiende permafrostlaag ervoor dat de bodem drassig wordt en de winterse ijswegen en bruggen slecht begaanbaar zijn. En terwijl de natuurlijke infrastructuur het langzaam begeeft, zakken ook de huizen mee in de inklinkende grond.
De kustdorpen hebben te maken met extra gevaren: een stijgend zeeniveau, stormen en kusterosie. "Ik ging naar school op het vasteland en toen ik terugkwam was mijn huis weg. Ze hadden het naar de andere kant van het dorp moeten verplaatsen anders was het ingestort," herinnert Leona Goodhope zich. Het dorp Shismaref in Noord-Alaska, waarover Leona spreekt staat op het punt in zijn geheel geëvacueerd te worden. Ook Duane Smith kent het gevaar dat voor de dorpen aan de kust dreigt. "Een aantal van onze gemeenschappen verdwijnt voor onze ogen de oceaan in doordat er veel minder meerlagig ijs is waardoor hevigere stormen vrij spel hebben."

Olie en gas
Terwijl de interne structuur in de traditionele gemeenschappen steeds meer onder druk komt te staan, zullen de tot dan toe vaak geïsoleerde gebieden in toenemende mate open komen te liggen voor buitenstaanders. Door het verdwijnen van het zee-ijs worden de routes door de Noordelijke IJszee langer bevaarbaar. Met het verslechteren van de infrastructuur op land zal het transport over zee toenemen. De kans is groot dat door de betere en langere bevaarbaarheid van de zee de gemeenschappen meer te maken krijgen met toerisme. Tegelijkertijd zullen lang verstopte en onbereikbare arctische hulpbronnen bloot komen te liggen. Olie, gas en mineralen zullen meer multinationals naar de Arctis lokken. Kijkend naar de actuele concurrentieslag tussen bijvoorbeeld Shell en BP speelt het Noordpoolgebied een sleutelrol in de oliewereld.

Identiteit
De versnelde klimaatverandering in het Noordpoolgebied betekent voor de inheemse volken een aantasting van hun leefwijze in al zijn facetten. Het ACIA-rapport roept besluitvormers op tot daadkracht om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen om zo de ingeslagen weg van de door mensen veroorzaakte opwarming om te buigen. Het geeft ook aan dat daadkracht nodig is om te beginnen met aanpassingen aan de opwarming die zich al voordoet en zich zal blijven voordoen. Nieuwe kansen zitten in de veranderingen verscholen: de toegang tot hulpbronnen, nieuwe transportmogelijkheden en opkomend toerisme. De meeste inheemse gemeenschappen hebben de afgelopen eeuw veel verandering doorgemaakt. Traditionele gebruiken hebben plaats gemaakt voor moderne technieken en het leven is door de tijd veranderd. Het is onder alle omstandigheid van belang dat de inheemse bevolking een rol blijft spelen in de toekomstige ontwikkeling van het Noordpoolgebied. De inheemse volken moeten daarbij de kans krijgen hun eigen identiteit te behouden. De rechten van hen, die altijd voor dit noordelijke land hebben gezorgd, moeten worden erkend en beschermd.
(Zie ook Arctica 10 en 15)
www.acia.uaf.edu
www.arcticpeoples.org
www.fairnature.org
www.natuurkalender.nl (Fenolijn)

Fotobijschrift:
Op Valentijnsdag, 14 februari 2005, zwaaide staatssecretaris van milieu, Pieter van Geel in Nieuwspoort de klimaatexpeditie Pole Track uit. De vlag van Save our climate wordt naar verwachting eind april op de Noordpool geplant. De drie expeditieleden braken een ijsmuur af van waarachter een kloppend hart van ijs dat symbool staat voor een smeltende Noordpool, zichtbaar werd. De drie willen in twee maanden tijd duizend kilometer op de ski's afleggen met als doel het verzamelen van monsters en data ten behoeve van klimaatonderzoek.
(V.l.n.r. Petter Nyquist - Noorwegen, Doug Stoup -VS, Marc Cornelissen - Nederland en Staatssecretaris Van Geel). Foto: Gerhard van Roon.

Kader 1:
IJsvrij
Voor 2100 wordt een afname van ruwweg tien tot vijftig procent van de jaarlijks gemiddelde omvang van zee-ijs voorzien. Het verlies aan zee-ijs in de zomer zal, met een gemiddelde van vijftig procent tegen het einde van deze eeuw, aanzienlijk groter zijn dan het jaargemiddelde. Sommige voorspellingen tonen een volledige verdwijning van het zee-ijs in de zomer (ACIA).

Kader 2:
Gezondheid
Niet alleen een groter risico op ongelukken en een beperktere natuurlijke voedselvoorraad bedreigen de gezondheid van de lokale bevolking. Door de aantasting van de ozonlaag is de verhoogde blootstelling aan ultraviolette straling (UV) boven de Noordpool het hoogst. Bij mensen kan een te hoge dosis UV tot huidkanker, zonnebrand, grauwe staar, hoornvliesbeschadiging, virusinfecties en storingen in het immuunsysteem leiden. Naast toenemende lichamelijke klachten kunnen er ook psychologische problemen optreden. De veranderingen in het milieu en de levensstijl kunnen een verhoogde mentale en sociale stress veroorzaken. De toenemende warmte kan aan de andere kant een actiever buitenleven stimuleren, waardoor stress die gepaard gaat met de strenge kou vermindert (ACIA).

Kader 3:
Mensenrechten
Het zijn uiteindelijk de inheemse gemeenschappen, die door hun traditionele leefwijze de minste menselijke bijdrage leveren aan de opwarming van de aarde. Maar door hun grote afhankelijkheid van het land, de zee, de planten en de dieren, zullen zij het zwaarst en het eerst getroffen worden door de ontregeling van de natuur door de klimaatverandering. De Inuit vragen de Inter Amerikaanse Commissie voor Mensenrechten om een oordeel te vellen over het feit dat de Verenigde Staten de Inuit in hun bestaan bedreigen door een grote bijdrage te leveren aan de opwarming van de aarde. Dit zou een eerste mogelijke stap zijn op weg naar een rechtszaak. De door mensen veroorzaakte klimaatverandering vernietigt eeuwenoude traditionele leefwijzen en maakt een eind aan het arctische gebied zoals we die kennen. Want zoals Caleb Pungowiyi uit Nome, Alaska zegt: "IJs is een steunpilaar van het leven. Wanneer het uiteen begint te vallen en in hoog tempo verdwijnt, zal dat onze levens aanzienlijk beïnvloeden."

Kader 4:
Menselijke invloed
Menselijke activiteiten, in de eerste plaats het verbranden van fossiele brandstoffen (kolen, olie en aardgas) en in de tweede plaats het ontbossen van land, zijn er verantwoordelijk voor dat de concentraties van kooldioxide, methaan en andere warmte vasthoudende (broeikas'-) gassen in de atmosfeer zijn toegenomen. Sinds het begin van de Industriële Revolutie is de concentratie kooldioxide in de atmosfeer met 35 procent toegenomen en de gemiddelde temperatuur wereldwijd met 0,6 graden Celsius (ACIA) gestegen.

Kader 5:
Bosbrand
De stijging van de temperatuur betekent niet alleen aanwas, maar ook meer verlies van bos. Insectenplagen zullen meer voorkomen en grote delen oerbos vernietigen. Ook bosbranden zijn de afgelopen jaren enorm toegenomen. Het gebied in westelijk Noord-Amerika dat is afgebrand is de afgelopen dertig jaar verdubbeld en er wordt voorspeld dat dat in de komende honderd jaar met maar liefst tachtig procent zal toenemen (ACIA).