Samen en de klimaatverandering
Mardoeke Boekraad, Sirma, Noorwegen
De duidelijk merkbare klimaatverandering is een veel besproken onderwerp in het dagelijks leven van de Samen in Noord-Noorwegen, -Zweden en -Finland en op het Russische Kola-schiereiland. De Samen hebben net als vele andere arctische inheemse volken al vele jaren voor deze versnelde klimaatverandering gewaarschuwd, lang voordat het op de agenda van de Arctische Raad kwam te staan.
Het Sami tv-nieuws zendt regelmatig items uit met betrekking tot het extreme, te warme klimaat: drinkwaterbronnen vallen droog in de warme zomer, extreem lage waterstanden in meren en gebrek aan sneeuw. Of over dooiweer in de winter met regen, laagjes sneeuw die smelten en dan, als het weer kouder wordt, keiharde ijsplaten op de grond doen ontstaan. Het rendiermos wordt dan moeilijk bereikbaar voor de rendieren. Dit korstmos is belangrijk wintervoedsel voor de rendieren. Ze schrapen in de winter, om erbij te kunnen komen, de sneeuw met hun hoeven en geweien weg. Natuurlijk kunnen de dieren met hooi of droogvoer bijgevoerd worden, zoals in sommige gebieden al veel gebeurt, maar dat is niet hun natuurlijk voedsel. IJs is dun of smelt ongewoon vroeg in de rivieren, waardoor mensen met sneeuwscooters door het ijs zakken waar het normaal gesproken veilig zou moeten zijn. Het rivierwater is warmer dan voorheen. Dat heeft een negatieve invloed op het kuitschieten van de zalm en andere vissoorten. De hoeveelheid vis neemt in het algemeen af. Het groeiseizoen duurt langer. De bomen groeien sneller en de boomgrens van onder andere de berk schuift op naar het noorden. Dat leidt tot heel andere weideomstandigheden voor rendieren. Tegelijkertijd waren er de laatste jaren erg weinig muggen. Een aantal vogelsoorten zoals roofvogels en kleine zangvogels zijn zo goed als verdwenen. Is het de droogte, het roven van eieren door commerciële vogelhandelaren of misschien een combinatie van beide? Het weer verandert sneller en heftiger dan vroeger en kan van dag tot dag, van +1EC naar -25EC, sterk wisselen . Deze temperatuurschommelingen vallen vooral de oudere mensen zwaar.
Oude tekens
Samen gebruikten traditioneel weerspecialisten die beschikken over kennis die in de loop van honderden jaren is opgebouwd en van generatie op generatie is doorgegeven. Rendierhouders gingen in de periode voor de introductie van de sneeuwscooters ongeveer één keer per jaar naar zo’n specialist om die te raadplegen over het weer voor het komende jaar. Daar hing voor rendierhouders veel van af. Het kon leven of dood voor rendierkalveren betekenen. Sommige experts op het gebied van traditionele, ecologische kennis kunnen nog steeds heel wat meer dan meteorologische diensten. Zaken die ze observeren zijn bijvoorbeeld het gedrag van spinnen als ze uit het ei komen, de richting die het gras wijst als de eerste sneeuw valt, bepaalde kenmerken van de ingewanden van dieren en vissen, of hoe de Melkweg er op bepaalde dagen van het jaar uitziet. In een holistische wereldvisie, waar alles met elkaar samenhangt, kun je aan alles het weer aflezen als je weet waarnaar te kijken. Diezelfde weerspecialisten hebben ook vastgesteld dat het klimaat snel is veranderd en dat de oude tekens niet allemaal meer werken. Er zijn verstoringen waar ze (vooralsnog) geen rekening mee weten te houden. Het zijn drukke tijden voor deze specialisten die hun systemen proberen aan te passen.
Internationaal
Een interessant rapport is het boek van het Snowchange-project ’Snowscapes Dreamscapes’ (Polytechnische school van Tampere, Finland 2004), waarin Sami-rendierhouders uit vier landen zijn geïnterviewd. Hierin doen ze verslag van gedetailleerde observaties van klimaatveranderingen en welke gevolgen die voor hen in het dagelijkse leven hebben. Rendierhoudersorganisaties hebben interne debatten georganiseerd over wat dit in de toekomst voor hen zal betekenen. De precieze effecten zijn nog onbekend en men zal zich flexibel moeten opstellen om goed in te kunnen spelen op alle nieuwe ontwikkelingen.
De Sami Raad vertegenwoordigt de Samen internationaal. Dat doet zij onder andere in de Arctische Raad. Zo neemt bijvoorbeeld de Sami-onderzoeker Jan Idar Solbakken deel aan de werkgroep duurzame ontwikkeling. Hij heeft een bijdrage geleverd aan het ACIA-rapport dat alle opwarmingseffecten in de Arctis op een rijtje heeft gezet en heeft geanalyseerd. In oktober 2004 heeft de Sami Raad op haar achttiende conferentie in Honningsvåg, Noorwegen (zie Arctica 17) een resolutie aangenomen over The Warmer Arctic’. Zij roept landen op de emissie van CO² snel te verminderen en pleit voor verdere monitoring en nader onderzoek in samenwerking met inheemsen volken. Ook wil zij dat er meer informatie over de klimaatveranderingen aan het publiek wordt gegeven, zodat er meer draagvlak voor maatregelen komt. Daarnaast roept zij op duurzame energiebronnen te gebruiken. Het ACIA-rapport wordt in het Samisch vertaald en later aan de Sami-parlementen aangeboden.
Olie- en gasvoorraden
Een gevolg van de klimaatverandering is volgens de medewerker van de Sami Raad voor arctische zaken, Rune Fjellheim, dat het Noorden toegankelijker wordt voor olie- en gas-exploitatie en mijnbouw. Olieconcerns schatten dat 25% van de totale wereldreserves aan olie en gas zich in de arctische gebieden bevindt. Er vindt op het ogenblik een ware grondstoffen-rush in het noorden plaats. Ook in het land van de Samen zijn er plannen voor hervatting en/of uitbreiding van de olie- en gasexploitatie en mijnbouw. Op het Kola-schiereiland zijn er olie- en gasleidingen op de rendiergebieden van de Samen in aanbouw. Vanwege de milieurisico’s en omdat de landrechten niet goed geregeld zijn heeft de Sami Raad zich in Honningsvåg voor een bouwstop uitgesproken. Het Noorse Sami-parlement gaat niet akkoord met de exploitatie van de olie- en gasvoorraden die in het gebied van de zee-Samen liggen, alvorens hun land- en waterrechten worden erkend. Ze eisen een vetorecht op het gebruik van privé- of collectief eigendom en financiële compensatie. De regering en oliemaatschappijen zijn het hier niet mee eens. De Samen zijn overigens hierin niet zo radicaal als sommige Noorse milieuorganisaties als Bellona en Natur og Ungdom, die tegen iedere vorm van olie- en gasexploitatie in de kwetsbare Barentszzee zijn. Deze organisaties hebben al op harde wijze actie gevoerd, zoals het bezetten van installaties.
Motteninvasie
Een ander onvoorspelbaar effect is het voorkomen van berkenmot waarvan de grasgroene rups steeds grotere delen van het arctische berkenbos opeet. De rupsen gaan alleen bij zeer strenge vorst dood. Als extreem lage temperaturen uitblijven, blijven ze leven en eten ze meer en meer bos op. Het resultaat is een landschap dat eruit ziet alsof er een brand heeft gewoed. Om zich te verpoppen hangen er in de bomen trossen rupsen. Ook de bodemvegetatie, waaronder bepaalde bessen die de Samen graag en veel plukken, lijdt hieronder. In principe is deze motteninvasie een natuurlijk proces dat deel uitmaakt van de ecologie van de regio. De bomen zullen uiteindelijk voor deze mot immuun worden, waarna het enkele tientallen jaren duurt voordat het berkenbos zich heeft hersteld. Oudere Samen hebben op de radio verteld dat ze dit nog nooit eerder hebben ervaren of van hun voorouders hebben gehoord dat er ooit zoveel bos tegelijk door deze mot is verdwenen.
www.saamicouncil.net
www.snowchange.org
news.daikosweb.com
www.bellona.no
www.nu.no
www.hommat.org
www.eu-indigenous.org