Inuit-prenten uit Arctisch Canada
Het verhaal wil dat een toevallig gesprek tussen James Housten en Osuitok Ipeelee voor een deel de basis vormt van de huidige grafische Inuit-cultuur.
Ipeelee verbaasde zich over de portie geduld die men moest hebben om de afbeeldingen op pakjes sigaretten allemaal precies hetzelfde te schilderen. Duidelijk was dat Ipeelee niet op de hoogte was van moderne druktechnieken. Al uitleg gevend pakte James Housten een gegraveerde walrustand, vulde de gegraveerde groeven met roet en maakte een eerste afdruk op toilet papier. Zo, zegt men, werd de basis gelegd voor een 50-jarige traditie in Inuit-grafiek.
Eeuwenoude tradities en gebruiken werden tot voor kort echter uitsluitend door verhalen, liederen en dans van generatie op generatie doorgegeven. Ambachtelijke kennis, vaardigheden en technieken werden al doende doorgegeven van vader op zoon. Deze eeuwenoude manier van informatie-uitwisseling werkte perfect. Alle kennis om te kunnen overleven in deze bizarre streken lag opgeslagen in mondelinge overlevering. Er was geen enkele aanleiding om al deze kennis op papier te zetten; immers de mondelinge overlevering werkte prima, en papier was niet of nauwelijks voorhanden.
Uit archeologische vondsten is bekend dat tijdens de Pre Dorset Cultuur (2500 - 800 BC) voorwerpen versierd werden met gegraveerde eenvoudige lijnen. Zo vertoont bijvoorbeeld een uit ivoor gesneden beer rechte lijnen over geheel zijn lijf (fig.1). Versiering? Of functioneel?
Een ontwikkeling die zich in de Dorset Periode (900 - 1700 AD) voortzet. De eenvoudige rechte lijnen uit de Pre Dorset Cultuur maken plaats voor gebogen lijnen, opnieuw gegraveerd in verschillende gebruiksvoorwerpen.
Pas toen de Inuit in contact kwamen met missionarissen, ontdekkingsreizigers en bonthandelaren begonnen zij plakken walrustand te graveren met afbeeldingen van dieren of zelfs taferelen van het dagelijks leven. Zulke mini-gravures werden dan geruild tegen westerse goederen.
De noodzaak om te gaan tekenen op papier ontstond pas in de jaren '50 en '60. Door het wegvallen van hun traditionele manier van levensonderhoud werden zij 'economisch gedwongen' om hun verleden te gelde te maken. Ook nu werd er geruild: maar nu tegen geld of een cheque, waarmee zij westerse goederen konden kopen.
Inuit-prenten zijn voer voor antropologen. De prenten illustreren een overvloed aan verhalen, legendes, bouwtekeningen en jachttechnieken. Met een enorm oog voor detail wordt in een prent duidelijk gemaakt hoe het leven eraan toe ging. Of hoe bijvoorbeeld een iglo of kajak gebouwd moest worden. De mondelinge overlevering wordt aan het papier toevertrouwd. Zou zo ook de huidige levensstijl, de verkregen westerse consumptie goederen, de effecten van alcohol en drugs binnen afzienbare tijd in prenten worden afgebeeld?
Ondanks het feit dat het maken van prenten in een aantal Inuit gemeenschappen vrijwel gelijktijdig ontstond zijn er toch regionale verschillen. Verschillen die de prenten uit de diverse nederzettingen zo specifiek maken.
Povungnituk
Het maken van prenten begon in Povungnituk in 1961 onder auspiciën van het Eskimo Art Committee, nu Canadian Eskimo Arts Council. Dit orgaan zorgde niet alleen voor de verkoop en publiciteit, maar gaf ook advies en waakte over de kwaliteit van de prenten. De door het Committee geselecteerde prenten kregen een merkteken (fig.2) als een soort kwaliteitswaarborg in de rechteronder hoek.
In de eerste jaren waagden alleen de meest succesvolle beeldhouwers zich aan het maken van prenten. Omdat zij gewend waren rechtstreeks te werken in steen met hamer en beitel, gebeurde dat nu ook. Er werden geen tekeningen op papier gemaakt, in tegendeel, zij hanteerden hun beitel als een pen of penseel. De afbeelding werd rechtstreeks in de steen gehakt (fig. 3 + 4). Deze techniek is te herkennen aan een aantal specifieke kenmerken:
- weggehakte ('gegraveerde') lijnen. Niet de figuur wordt weggehakt, maar de omgeving, de steen erom heen. Hierdoor ontstaan een soort 'negatieven': een wit ontwerp tegen een zwarte achtergrond.
- ruwe, rafelige randen in plaats van mooie gelijkmatige contouren. De rand van de stenen plaat werd bovendien niet weggehakt; de onregelmatig gevormde rand deed dienst als een soort ruwe omlijsting en zorgde er op die manier voor dat de afbeelding niet in de ruimte ging zweven.
- oneffenheden in de stenen plaat werden niet weg gepoetst.
Feitelijk zijn het deze kenmerken die de Povungnituk prenten zo indrukwekkend maken. Een en al energie, rauw en direct; energie gebundeld in een eenvoudig en krachtig zwart en wit plaatje dat bruist van dynamiek.
Echter, economische redenen en kunstzinnige onenigheid veroorzaakten al in 1963 een breuk tussen de Povungnituk Sculptor's Society en het Committee. Om de echtheid van een Povungnituk Inuit prent te garanderen bracht Povungnituk Sculptor's Society (nu: Povungnituk Coöperatieve) een eigen waarborgmerk aan, met daarin de tekst: The People of Povungnituk independent through a common effort. (fig. 5).
In 1970 kwamen beide partijen vanwege verslechterde economische resultaten weer tot elkaar. Mede door slechte promotie-activiteiten werden de Povungnituk-prenten haast niet verkocht, zelfs niet tegen bodemprijzen van 10 tot 15 dollar. Nú zijn het gewilde verzamelobjecten, die vaak het tien- tot twintigvoudige opbrengen. Omdat door de grote onverkochte voorraden niet gewerkt kon worden aan een nieuwe collectie maakten de kunstenaars Card prints als vingeroefening. Het resultaat, juweeltjes van kleine prenten, met de hand gelijmd in een voorgedrukte kaart. Deze werden verkocht voor niet meer dan één dollar per stuk.
Vanaf 1972 treft men beide waarmerken aan op de prenten. Uiteindelijk sluit de Povungnituk printshop in 1989 opnieuw haar deuren. Een nieuw conflict met de Council: deze verklaarde de Povungnituk serigraphs as being 'non art'.
Karel Stevens, Canuit