Door onze correspondent Coen van Zwol
ST. PETERSBURG, 16 MEI 2003. Het Nederlands-Britse energieconcern Shell gaat samen met twee Japanse partners 10 miljard dollar investeren in een olie- en gasproject in het verre oosten van Rusland. Het is het omvangrijkste geïntegreerde olie- en gasproject ter wereld. En het is verreweg de grootste directe buitenlandse investering in de Russische economie ooit.
Dat heeft het consortium Sachalin Energy gisteren aangekondigd. Voor de kust van Sachalin, een eiland in Ruslands verre oosten, boort Sachalin Energy sinds 1999 naar olie. Shell is voor 55 procent eigenaar, Mitsui en Mitshubishi delen de rest.
De olie wordt gewonnen op het booreiland Moliqpak, dat ruim de helft van het jaar stilligt wegens ijsgang; behalve om zijn lange, barre winters staat Sachalin bekend om zijn aardbevingen en vloedgolven. De olie- en gasvelden bij Sachalin bevatten naar schatting 1,2 miljard vaten olie en 500 miljard kubieke meter gas - ruwweg eenvijfde van het gasveld Slochteren.
Nu het groene licht voor het project Sachalin 2 is gegeven, wordt een tweede platform voor gaswinning naar het veld Loenskoje gesleept. Vanaf beide booreilanden komen vaste pijpleidingen, die over de hele lengte van Sachalin - zo'n 850 kilometer - naar de zuidelijke, ijsvrije haven Prigorodnoje lopen. Daar worden een olieterminal en een fabriek voor lng, vloeibaar aardgas, gebouwd. Eind 2007 moeten de eerste lng-tankers naar het nabije Japan varen.
Sachalin 2 kan na vijf jaar onderhandelen beginnen. Sachalin Energy bestookt de pers al jaren met persberichten waarin staat te lezen dat het project 'vorderingen' boekt, dan wel 'bijna rond is'. De vertrekkende Shell-topman in Rusland, Rein Tamboezer, zegt met ,,een zeer tevreden gevoel'' Rusland te verlaten. ,,Het draaide om juridische details met de Russische overheid. Hadden we nu niet op de knop kunnen drukken, dat had het project fikse vertraging opgelopen.''
12 juni 2002
Het onherbergzame Russische eiland Sachalin, voormalige strafkolonie van de tsaren, kent een nieuwe groep immigranten: oliemensen. Sachalin blijkt een nieuwe Noordzee, met gas en olie ter waarde van 260 miljard dollar. Zowel Shell als Exxon staan te popelen om er miljarden dollars te investeren.
Als een enorme teek heeft boorplatform Moliqpak zich aan de bodem van de zee van Ochotsk vastgezogen. Het is een robuust ontwerp, toegesneden op extreme omstandigheden. De zijwanden buigen kruiende ijsschotsen van vijf meter dikte af, het platform kan aardbevingen, stormen en torenhoge vloedgolven weerstaan.
Allemaal zaken waarmee je rekening houdt bij de oliewinning op Sachalin. ,,Een afschuwwekkend en in alle opzichten ellendig oord waar uit vrije wil slechts heiligen of totaal verdorven mensen kunnen leven'', schreef Tsjechov eind negentiende eeuw. Het klimaat is sindsdien niet veranderd. Een koude golfstroom zorgt voor lange winters met sneeuwstormen, temperaturen van -35 graden Celsius en metershoge golven. Seismisch is het gebied zeer actief: in 1995 kwamen in het oliestadje Neftegorsk nog duizenden mensen om het leven bij een zware aardbeving.
Een strafkolonie van de tsaren, een militaire voorpost van de sovjets: naar Sachalin vertrok je niet vrijwillig. Na het uiteenvallen van de Sovjet Unie keerden honderdduizend inwoners terug naar het vasteland, een zevende van de bevolking. Sachalin is vooral geschikt voor ruige, harde types, lezen we in een lokale brochure. ,,Kozakken, pelsjagers, vissers en mijnwerkers. Alleen zij begrijpen de wind die als de adem van de goden de stille taiga beroert, de branding die vergeten legendes in hun oren fluistert.''
De laatste jaren kent het eiland een nieuwe groep immigranten: buitenlandse oliemensen. Zij maken zich op om de rijke olie- en gasvelden voor de kust van Sachalin te ontginnen. Medio jaren zeventig huurde de Sovjet-Unie Japanse bedrijven in om die kuststrook te onderzoeken. Sachalin bleek een nieuwe Noordzee: acht olie- en gasvelden met een reserve van 3,3 miljard vaten olie en honderden miljarden kubieke meter gas. Geschatte waarde: 260 miljard dollar.
Maar de Sovjet Unie miste off-shore technologie, multinationals durfden het niet aan te werken onder Sovjet-wetgeving en de olieprijzen kelderden.
Pas in de jaren negentig kwam er schot in de onderhandelingen. In 1994 tekende Sakhalin Energy Investment Company, een consortium dat nu uit Shell (55 procent) het Japanse Mitsui (25) en Mitsubishi (20) bestaat, een production sharing agreement (PSA) voor Sachalin-2': het olieveld Piltum-Astokjskoje en het gasveld Lunskoje. De hoofdprijs: één miljard vaten olie van Noordzee-kwaliteit en 550 miljard kubieke meter gas. Zo'n anderhalf miljard dollar is inmiddels in het project geïnvesteerd. ,,In Rusland wordt de oliewinning bemoeilijkt door de afstanden en de zwakke infrastructuur'', zegt Shell-topman Rein Tamboezer. ,,Sachalin is interessant omdat het aan de rand ligt, vlakbij de afzetmarkten Japan, Korea en China.''
Boorplatform Moliqpak markeert de terugkeer van Shell in Rusland nadat het begin jaren twintig zijn olievelden bij Bakoe verloor aan de bolsjewieken. Sinds 1991 probeert de multinational weer een voet tussen de deur te krijgen, maar de markt blijkt niet al te toegankelijk. Een overname van staatsbedrijf Rosneft liep in 1998 spaak: het werd voor de ogen van de kopers leeggeplunderd. Een joint-venture met aardgasgigant Gazprom ter ontginning van het Siberische Zapoljarnoje-gasveld vordert traag, en over de onderhandelingen rond het Salym-olieveld valt weinig nieuws te melden. Wat rest, zijn deelnames in pijpleidingen en een cluster benzinepompen in Sint Petersburg. Sachalin moet het Russische succesverhaal worden.
Het jaar 2002 is cruciaal: Shell wacht op het groene licht voor een investeringsplan van zo'n 8,5 miljard dollar in Sachalin. Het gaat om twee nieuwe boorplatforms en 1.640 kilometer pijpleiding om de olie en het gas naar de ijsvrije zuidelijke haven Prigorodnoje (Voorstadje') te pompen. Daar is een LNG-fabriek gepland om jaarlijks 10 miljoen ton gas te condenseren en met tankers naar de Aziatische markten te varen.
Ook de concurrentie heeft zo zijn plannen op Sachalin. Zo wil een consortium rond Exxon 14 miljard dollar steken in een directe gasleiding over de zeebodem naar Japan en een oliepijp naar het Russische vasteland. De beide oliegiganten werken vooralsnog niet samen. ,,Irrelevant'', zegt een woordvoerder van Shell. ,,Wij zijn veel verder dan Exxon.'' En dan zijn er nog de projecten Sachalin 3,4, 5 en 6. In totaal hopen de multinationals 45 miljard dollar te investeren op Sachalin. Ter vergelijking: de directe buitenlandse investeringen in heel Rusland bedroeg in 2001 slechts 4 miljard dollar.
Boorplatform Moliqpak (Grote Golf') kwam achttien jaar geleden in de vaart voor de exploratie van Alaska's kuststrook. ,,Je laat het platform zakken, boort een gat, trekt hem weer op en vaart verder'', zegt productiemanager Jurgen Janzen. Voor driehonderd miljoen dollar kocht Sakhalin Energy het tweedehandsje op en liet het ombouwen tot een permanent boorplatform. Voor de kust van Sachalin werd de kern van het platform, dat met stootkussens van de buitenwand is gescheiden, in de zeebodem verankerd en met 200.000 kubieke meter zand gevuld. Moliqpak is eerder een kunstmatig eiland dan een platform.
Vergeleken met de jongste generatie platforms zijn de leefkwartieren van de 134-koppige bemanning klein en Spartaans. De veiligheidsregels zijn streng: honderd Russen aan boord zonder een druppel drank. Steek je een sigaret op buiten de daartoe bestemde zones, dan valt de productie automatisch stil. In de kleedkamers valt niet te ontkomen aan slogans als Veiligheid begint hier!' en You make quality happen'.
In juli 1999 begon de productie, vorig jaar verscheepte Moliqpak al 15 miljoen vaten naar Korea en Japan. Dit jaar haalt hij dat volume niet, erkent Janzen. De druk van het veld loopt terug, wat hij wil ondervangen door dagelijks 140.000 lubieke meter water in het veld te injecteren. En de natuur zorgt voor verrassingen. Moliqpak is normaliter van eind mei tot begin december in bedrijf. Toen de zee op 23 mei ijsvrij leek, kon de kraan weer open. De olie wordt dan opgepompt en via een pijpleiding naar een voor anker liggende olietanker gevoerd. Maar in de noordelijke zee van Ochotsk, de 'vrieskist van de wereld', brak een enorm ijsveld los. Janzen: ,,Het kwam razend snel deze kant op drijven, we moesten de tanker loskoppelen en naar het zuiden sturen.'' IJsbrekers cirkelen nu rond Moliqpak om te meten hoe dik het ijs is. De schotsen ogen blauw en poreus: volgende week kan de olietanker terugkeren. ,,Het betekent een fors verlies'', zegt Janzen. ,,Per dag 70.000 vaten van 25 dollar per stuk.''
Sachalin-2 is een van de weinige functionerende profit sharing agreements (PSA) in Rusland. Begin jaren negentig was de Russische olie-industrie na decennia van onderinvestering in verval. Het kostte moeite bestaande bronnen in bedrijf te houden, en zonder buitenlands kapitaal was ontginning van nieuwe velden uitgesloten. PSA's leken de oplossing. Hierin legt de overheid in ruil voor de investeringen en de expertise van multinationals op lange termijn vast hoeveel belastingen het heft. In ruil daarvoor krijgt ze een vastgesteld aandeel in de productie en een royalty op de winsten. Het consortium Sakhalin Energy tekende in 1994 een PSA voor Sachalin-2, een jaar later gevolgd door Exxon voor Sachalin-1.
Acht jaar na dato staat boorplatform Moliqpak voor een half procent van de Russische olieproductie. Zonder fase twee - twee nieuwe platforms, de pijpleiding en de LNG-fabriek - blijft Sachalin-2 een marginaal project. Gas is de sleutel. De Aziatische afzetmarkt groeit snel, maar gaswinning vereist hoge investeringen en langlopende afnamecontracten. Een deadline voor die afnamecontracten verstreek eind juni: de Japanners en Koreanen leggen zich nog niet vast. En Rusland heeft nog geen groen licht gegeven voor fase twee. Want politiek ligt Sachalin-2 niet zo goed.
PSA's zijn impopulair in Rusland. De Doema maakte de afgelopen jaren weinig haast om PSA's goed te keuren of wetgeving aan te nemen die uitvoering ervan mogelijk maakt. Daarom wordt bijvoorbeeld tegen de afspraak in nog steeds BTW geheven op de import van apparatuur voor Sachalin- 2. Sakhalin Energy draagt op zijn beurt geen winstbelasting af aan de federale overheid. President Poetin leek even schot in de zaak te brengen toen hij het ministerie van Economische Ontwikkeling in 2000 opdracht gaf PSA's voor eens en voor altijd te regelen. Daarna werd het weer stil.
Weerstand komt ook van Russische oliebedrijven als LukOil, Yukos en Sibneft. Aan kapitaal voor innovatie en uitbreiding ontbreekt het ze na jaren van hoge olieprijzen niet langer. ,,Waarom zouden buitenlanders betere voorwaarden krijgen dan Russen?'', vroeg olietycoon Michail Chodorovski onlangs. Rosneft-baas Sergej Bogdanovitsj noemt de PSA van Sachalin-2 een blunder. ,,Wij kunnen nu zelf zo'n project trekken. Helaas handelde de staat indertijd te haastig. Maar gedane zaken nemen geen keer.'' Tegenstanders klagen dat de PSA van Sachalin-2 werd opgesteld toen Rusland aan de grond zat en nog weinig ervaring had met dit soort contracten. Zij beroepen zich soms op analisten die stellen dat de PSA zich zou lenen tot goldplating: het kunstmatig opvoeren van investeringskosten om de winstafdracht aan de staat te verminderen.
Shell mist een Russische partner die in Moskou gewicht in de schaal legt. Aanvankelijk leek dat niet nodig. Voor Exxon, dat Sachalin-1 trok, bleek partner Rosneft vooral een blok aan het been. Rosneft kon zijn aandeel in het project jarenlang niet betalen, totdat een complexe wapens-voor-olie deal met India oplossing bracht. Inmiddels beseft Shell dat een partner als gasmonopolist Gazprom de zaken in Moskou aanzienlijk kan vereenvoudigen. Shell-topman Philip Watts sprak daarover in april met Gazprom-baas Aleksej Miller. Dan moet er wel een constructie worden gevonden om het armlastige Gazprom in Sachalin-2 te laten investeren. Tamboezer: ,,Wordt je partner, dan moet je ook meebetalen.''
Het Amerikaanse Marathon Oil, dat tot het jaar 2000 Sachalin-2 trok, liet zich niet door bureaucratische obstakels weerhouden. ,,Wij nemen meer risico dan anderen'', zei Marathon-topman David Loran in 1998. Ook Shell, dat Marathon uitkocht, houdt graag de vaart erin. Maar topman Tamboezer erkent dat Rusland hem hoofdpijn bezorgt. ,,Je maakt een afspraak, die verdwijnt in het apparaat en daarna wordt het iets heel anders.''
In dit onzekere klimaat kan het niet kwaad de Russische autoriteiten er aan te herinneren dat de wereld meekijkt. Dus nodigt Shell de pers uit voor een bezoek aan Moliqpak en Joezno-Sachalinsk, de hoofdstad van het eiland. Veertig expat-gezinnen zijn daar neergestreken in een dorpje met keurige houten huisjes en strakke gazons. Met zijn eigen krachtcentrale, tennisvelden en sporthal is het een Fremdkörper tussen de Russische woonkazernes. ,,De Amerikanen van Marathon lieten dit bouwen'', zegt manager Rogier Kamerbeek half verontschudigend. ,,Shell had het minder luxe aangepakt.''
Gaat de tweede fase door, dan komen er nog eens honderd houten huisjes bij. En doorgaan moet het, in het belang van Rusland, zo wordt ons verzekerd. ,,Dit is een pioniersproject'', zegt Engel van Spronsen, technisch directeur van Sakhalin Energy. ,,Als dit mislukt, blijven buitenlandse investeerders weg.'' Waarna hij de voordelen opsomt. Ruim 49 miljard dollar belastingen voor de Russische schatkist, 20 miljard dollar aan contracten voor de Russische industrie, vast werk voor duizend Russen, contractwerk voor tienduizend Russen en - indirect - voor tienduizenden in de dienstensector. Een splinternieuwe infrastructuur voor Sachalin, gas voor de door energietekorten geteisterde regio. Al zal Sakhalin Energy het gas wel tegen de marktprijs aanbieden. Van Spronsen: ,,Voor niets gaat de zon op.''
Rusland is gewend voor gas minder dan een kwart van de marktprijs te betalen. Maar vooralsnog is dit een academisch probleem, want Ruslands Verre Oosten mist de infrastructuur om gas af te nemen. Vice-gouverneur Ivan Malachov: ,,Het blijft vreemd dat wij stoken op olie of kolen terwijl we bulken van het gas. Maar ik begrijp dat Shell hier geen miljarden komt investeren om het gas daarna gratis weg te geven.'' Zijn bestuur voorziet honderden miljoenen aan belastingopbrengst, dus geen kwaad woord over Shell. Malachov: ,,Een bedrijf met zo'n wereldnaam is heel goed voor ons. Shell staat altijd open voor een dialoog, dat is heel bijzonder voor Rusland.''
Milieu-activist Dmitri Lisitsyn denkt daar anders over. Zijn Sakhalin Environmental Watch begon in februari met dertien andere NGO's een rechtzaak om Sachalin-2 stil te leggen. Moliqpak boort vlakbij de zandbanken die als graasweide dienen voor een kolonie grijze walvissen. Seismische tests, het dumpen van boorafval en het uitbaggeren van de zeebodem zouden de zeegiganten op hun zenuwen werken. Elk jaar worden ze iets magerder. Shell wijst erop dat zonder het door Shell en Exxon gefinancierde milieu-onderzoek, niemand had geweten van de afslankende walvissen. Een diepgaand, en denkelijk ook langdurig, onderzoek naar de oorzaken lijkt Shell geboden. Vice-gouverneur Malachov stelt dat met de lokale groenen niet valt te praten. ,,Die mensen willen de beschaving tot stilstand brengen.''
Lisitsyn en zijn vrienden blijken echter prima raad te weten met internationale pr. Zelf is de milieu-activist net terug uit Washington, zijn juridische medewerker was in Houston om dwars te liggen bij een aandeelhoudersvergadering van Exxon. Greenpeace heeft de grijze walvis inmiddels omhelst als het zeehondje van Sachalin. Lisitsyn erkent ruiterlijk dat de grijze walvis er als soort er niet slecht voorstaat. Jaarlijks migreren er 25.000 tussen Baja California en de Bering Zee. De kleine kolonie walvissen die tussen Korea en Sachalin trekt, loopt wel degelijk gevaar. ,,Maar ons gaat het niet in eerste plaats om de grijze walvis'', zegt Lisitsyn. ,,Dat is meer een symbool voor de verwoesting van onze biosfeer door olie- en gaswinning.''
Voor Shell is het milieu een achilleshiel sinds het zich medio jaren negentig herontdekte als groen bedrijf. Productiemanager Janzen wijst op de nauwgezette voorzorgen rond Moliqpak. Twee snelle interventieteams tegen olielekken, bij het platform en aan de kust. ,,Maar tot dusver morsten we hooguit wat wodkaglaasjes olie.'' Dat lijkt verstandig. Moskou, dat toestond dat staatsoliebedrijf Rosneft het eiland Sachalin grondig vervuilde, is namelijk het bedrijf zeer gevoelig voor buitenlandse milieuvervuiling. Zo moest Exxon in 1999 proefboringen staken en kreeg een flinke boete wegens lozing van boorafval.
IJsbergen, walvissen, politiek en zakenrivalen: niets gaat vanzelf in
Rusland. ,,Comfortabel is het hier niet'', erkent Jurgen Janzen. ,,Maar
dit project is vreselijk interessant. Je voelt dat het iets groots kan
worden.''
© Copyright NRC 2002/3